W historii miasta, zarówno tej książęcej jak i cesarsko-królewskiej, można odnaleźć różne wizerunki herbu Żagania. Widniejące na pieczęciach godła miejskie były w ciągu stuleci nadawane i zmieniane przez kolejnych właścicieli miasta i Księstwa Żagańskiego. Metrykę narodzin herbu Żagania należy utożsamiać nadaniem praw miejskich, a takowe miasto otrzymało przed 1260 rokiem. Nadanie praw miejskich łączyło się z utworzeniem samorządu, budową ratusza jako siedziby władz miejskich oraz zorganizowaniem kancelarii miejskiej.

Miasto, jako instytucja samodzielna, mogło wystawiać własne dokumenty. W tym też celu niezbędne było posiadanie znaku, który umieszczony na dokumentach stwierdzałby ich prawomocność. Rolę taką zaczął spełniać herb miejski. Najstarszy herb pochodzi z okresu, gdy Żagań był własnością piastowskich książąt z linii głogowsko-żagańskiej. Znajduje się on na odcisku pieczęci miejskiej przy dokumencie z 1305 roku. Wizerunek herbu przedstawiał mur obronny z dwudzielną wieżą blaszkową, nakrytą trójkątnym dachem i otwartą bramą pośrodku. W bramie wieży umieszczono zbrojną postać rycerza z włócznią i tarczą w rękach. Z prawej strony wieży znajdował się rycerski hełm dziobowy z pawim ogonem, zaś z lewej tarcza z orłem dolnośląskim w polu, którego usytuowanie wyraźnie podkreśla przynależność do dzielnicy śląskiej.

Najstarszy herb pochodzi z okresu, gdy Żagań był własnością piastowskich książąt z linii głogowsko-żagańskiej. Znajduje się on na odcisku pieczęci miejskiej przy dokumencie z 1305 roku.

Herb taki obecnie znajduje się na piecu kaflowym w Sali Kurlandzkiej Żagańskiego Pałacu Kultury. Później, motyw z tej pieczęci posłużył jako pierwowzór do opracowania najnowszych postaci herbów, przyjętych jako obowiązujące w 1968 i 1993 roku. Inny wizerunek herbu Żagania pochodzi również z czasów piastowskich. Przedstawia on mury obronne z dwiema wieżami, a między nimi tarczę herbową z orłem dolnośląskim, zaś w bramie muru dużą literę “S”. Takie godła miejskie znajdowały się na pieczęciach miejskich z XIV i XV wieku. Pierwszą znalazł Marian Gumowski w archiwum gdańskim przy dokumencie z 1384 r., drugą zaś H. Saurma-Jeltsch w archiwum wrocławskim przy dokumencie z 1428 roku.

W 1472 roku Księstwo Żagańskie kupili książęta sascy, Ernest i Albrecht. Nowi właściciele trzy lata później zmienili herb miasta. Miejsce tarczy z orłem dolnośląskim zastąpiono czarnym lwem – wizerunkiem z herbu margrabiów miśnieńskich. Znana jest pieczęć miejska z właśnie takim rysunkiem z 1486 roku. Herb wprowadzony przez Sasów obowiązywał do 1602 roku, kiedy to kolejni władcy Żagania nadali miastu nowy znak. Uczynił to, w specjalnym przywileju wydanym w dniu 13 marca 1602 roku w Pradze, cesarz austriacki i król czeski Rudolf II Habsburg (od 1549 roku Księstwo Żagańskie przeszło w ręce ówczesnych królów czeskich – Habsburgów). Nowy herb przedstawiał na tarczy czterodzielnej w krzyż, w polach pierwszym i czwartym w kolorze czarnym, wzajemnie zwrócone ku sobie stojące postacie złotych lwów w koronie. Na polach drugim i trzecim o barwie czerwonej (rubinowej) białą otwartą bramę miejską między dwiema smukłymi wieżami z oknami, blankami i otworami strzelniczymi. W bramie znajdowała się krata ochronna oraz duża, czarna litera “S”. Litera oznacza nazwę miasta Żagań, którą w XIV-XVIII wieku zapisywano jako: Sagano, Sagani, Saganie, Sagane, Zagani, Saganensis, Sagen, Sagan. Nad tarczą herbu jest hełm z czarno-żółtymi labrami z prawej strony oraz czerwono-białymi z lewej. Całość przyozdobiono królewską koroną, nad którą wznoszą się dwa rozpostarte czarne orle skrzydła.

Stosownie do aktu nadania herbu, miasto otrzymało od cesarza prawo do stemplowania czerwonym woskiem wszystkich wychodzących pod nową pieczęcią listów i dokumentów. Oryginał dokumentu herbowego dla Żagania z 1602 roku znajduje się w zbiorach Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Zielonej Górze.

Stosownie do aktu nadania herbu, miasto otrzymało od cesarza prawo do stemplowania czerwonym woskiem wszystkich wychodzących pod nową pieczęcią listów i dokumentów. Oryginał dokumentu herbowego dla Żagania z 1602 roku znajduje się w zbiorach Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Zielonej Górze. Ten piękny herb można obecnie zobaczyć na ażurowym ganku wieży ratuszowej, od strony ul. Warszawskiej, na ławce w nawie głównej Kościoła pw. Wniebowzięcia NMP, a także na miejskich bonach i monetach, emitowanych przez władze samorządowe Żagania w latach 1917-1923. W nieco zmienionej kolorystyce herb rudolfiański ukazuje opracowanie “Polskie herby miejskie”. Złoty lew jest na błękitnym polu, czerwona brama na białym, natomiast litera S jest czarna. Herb nadany przez Rudolfa II obowiązywał aż do 1968 roku. Nie są bowiem znane inne akty nadań herbu miejskiego.

W historii miasta po drugiej wojnie światowej zamiennie używano także herbu z orłem dolnośląskim i literą S umieszczonego w książce Miasta polskie w Tysiącleciu, tom II. Często zdobiono nim pocztówki, proporczyki i pamiątki z Żagania. W najnowszych dziejach miasta występują jeszcze trzy wizerunki herbowe, nawiązujące do najstarszych odcisków pieczęci z początku XIV wieku. Różnice plastyczne między nimi są niewielkie. Pierwszy, miasto otrzymało na mocy Uchwały Miejskiej Rady Narodowej z 1968 roku. Autorem projektu herbu był kustosz Muzeum w Nowej Soli Aleksander Fudalej. W czerwonym polu widniały mury i wieża – białe, okna i bramy – czarne. Ponadto czarny orzeł na złotej tarczy z białym półksiężycem na piersiach – taki sam na tarczy rycerza – oraz hełm stalowy z zielonym pióropuszem oraz biały rycerz z włócznią, tarczą umieszczony w bramie.

Drugi, herb przyjęto na mocy Uchwały Nr 11/8/93 Rady Miejskiej z dnia 25 lutego 1993 roku. Opracowany został przez Grażynę Kulej – Zwiemik przy współpracy z historykiem Jerzym Winczarukiem. Prace nad zatwierdzeniem projektu trwały od 1990 roku. W polu tarczy znajdują się mury obronne z blankami. Pośrodku jest dwuokienna blankowana wieża nakryta trójkątnym dachem. W otwartej bramie stoi rycerz bez nakrycia głowy z włócznią w prawej ręce i trójkątną tarczą z wizerunkiem orła w lewej ręce. Po bokach wieży nad murem: z prawej strony hełm zdobiony w półkolisty grzebień z pawich piór; z lewej strony trójkątna tarcza z wizerunkiem orła z półksiężycem – herb Piastów dolnośląskich – w polu. Barwy herbu: tło czerwone; mur i wieża białe, srebrne; brama i orzeł, z białym półksiężycem, czarne, na tarczy żółtej, złotej; hełm z pióropuszem, rycerz i dach wieży – srebrny.

Uchwałą nr XXI/46/96 Rady Miejskiej w Żaganiu, z dnia 22 maja 1996 roku, w sprawie: Statutu Gminy Żagań o statusie miejskim postanowiono w § 3: 1. Herbem Miasta jest znak, którego opis i wzór określa załącznik nr 2 do niniejszego Statutu. 2. Barwy Miasta określa jego flaga o kształcie prostokątnego płata tkaniny w kolorach: czerwonym, żółtym i czerwonym, które nawiązują do historycznych barw księstwa Żagańskiego. Stosunek szerokości flagi do jej długości wynosi 6 x 9. Wzór flagi zawiera załącznik nr 3 do niniejszego Statutu. W załączniku nr 2 do Statutu Miasta Żagania zamieszczono następujący opis:

Barwy Miasta określa jego flaga o kształcie prostokątnego płata tkaniny w kolorach: czerwonym, żółtym i czerwonym, które nawiązują do historycznych barw księstwa Żagańskiego.

Opis herbu Miasta Żagania

Herb Miasta Żagania wzorowany jest na najstarszej pieczęci Miasta Żagania. W jego polu znajdują się mury obronne z blankami. Po środku dwuokienna blankowana wieża bramna nakryta trójkątnym dachem. W otwartej bramie stoi rycerz bez nakrycia głowy z włócznią w prawej i trójkątną tarczą z wizerunkiem orła w lewej ręce. Po bokach wieży nad murem: z prawej strony hełm zdobny w półkolisty grzebień z pawich piór; z lewej strony trójkątna tarcza z wizerunkiem orła z półksiężycem (herb Piastów dolnośląskich) w polu. Barwy herbu: tło – czerwone, mur i wieża – białe, srebrne; brama, orzeł z białym półksiężycem – czarne; na tarczy żółtej – złotej, hełm z pióropuszem, rycerz i dach wieży – srebrny. Żagań należy do miast, które zgodnie z obowiązująca ustawą samorządową oprócz herbu używa także swojej flagi. Jest to płat tkaniny o kształcie prostokąta w kolorach: czerwony, żółty, czerwony. Barwy te ułożone są poziomo. Ich liczba odpowiada ilości głównych barw w herbie miejskim. Ponadto barwy flagi nawiązują do historycznych barw Księstwa Żagańskiego. Flaga wywieszana jest z okazji obchodów uroczystości miejskich.

Opracował FF na podstawie artykułu Almanach Żagański 1999 r. autor: Wiesław Chłopek